शिक्षण प्रवाहातील छकुली ?

बालनगरीमध्ये सध्या धनगर समाजाच्या ४० मुली शिक्षण घेत आहेत. बघायला गेलं तर इथे प्रत्येक मुलामुलींचा संघर्ष तुम्हाला सांगण्यासारखा आहे. त्यापैकीच एक म्हणजे आमची छकुली. सध्या ती ९ वर्षाची असून. नावाप्रमाणेच उंचीने लहान, अंगाने बारीक, मिश्कील हसणारी अशी ती. अगदी पहिल्या दिवसांपासून ती बालनगरीमध्ये दररोज येते. तिचे आई वडील जंगलात पाल टाकून बेड्यावर राहतात आणि ती आपल्या आजी सोबत गावात. तिच्या आई बाबांचे बेडं हे गावाच्या जवळच असल्यामुळे, ती कधी आई बाबांसोबत राहते, तर कधी आजी सोबत गावाला राहते. (जंगलात किंवा दुसऱ्यांच्या शेतात पाल टाकून त्या ठिकाणी सहा महिने किंवा त्यापेक्षा जास्त दिवस राहणे. त्याला धनगरी समाजात बेडे किवा बेडं असे म्हणतात.) 

आम्ही जेव्हा जेव्हा दुपारच्या वेळेला बालनगरीला गेलो कि, तेव्हा तेव्हा आम्ही तिला डोक्यावर कळशी किव्हा हंड्याने पाणी भरतांनाच पाहिले. बहुतेक घरातील पाणी भरण्याची जबादारी तिलाच दिलेली असावी. असो, तिचे घाई-घाईने पाणी भरून झाले, कि केस बीस विंचरून छान तयारी करून बालनगरीला ती यायची. नंतर अचानक ती आपल्या आई- वडिलांकडे बेड्यावर राहायला गेली. पण तिने बालनगरीला येण्याचे टाळले नाही. शिकायची जिद्द आणि आवड असल्यामुळे ती दर दुपारी तीन वाजता बेड्यावरून आपल्या आजीसोबत एक पाण्याचा रिकामा हंडा घेवून बालनगरीला यायची. गटात बसून शिकायची आणि संध्याकाळचे साडे सहा वाजले कि, पाण्याचा हंडा भरून आजी सोबत परत बेड्यावर जायची. असे बरेच दिवस तिने जाने येणे केले.

स्वच्छ अंघोळ करून, वेणी बांधून, स्वच्छ आणि आवडीचा केशरी रंगाचा एकच ड्रेस घालून बालनगरीला नियमित वेळेवर येणे, प्रत्येक उपक्रमात सहभागी होणे, खेळणे, गाणी म्हणणे, अभ्यास करणे, पुस्तक वाचणे, चित्र काढणे, नाहीतर भिंतीवरील लावलेले उतारे वाचणे. असे न चुकता तिचे सुरु असायचे. दोन वर्षापूर्वी लिहिता वाचता न येणाऱ्या छकुलीला काही महिन्यातच १ ते ६० अंक ओळख आणि वाचन यायला लागले. अक्षर परिचय, शब्द आणि त्यापासूनची छोटी छोटी वाक्य वाचता येवू लागली होती. आम्ही जी गोष्टीची पुस्तकं रोज वाचून दाखवायचो ते पुस्तकं ती वाचून पाहण्याचा प्रयत्न करत होती. एकेक वाक्य असेलेली गोष्टीची छोटी पुस्तके तिला सहज वाचून समजून घेता येवू लागली. त्याचबरोबर गणितीक्रिया मध्ये बिनहातच्याची, हातच्याची बेरीज-वजाबाकी सुद्धा काड्या गट्याच्या सहाय्याने करता येवू लागली. एवढी सगळी काम करत एवढ्याश्या जीवाने शिक्षणाचा प्रवाह मात्र कधी तुटू दिला नाही.

शिक्षणाबद्दलची आवड आणि जिद्द पाहून आम्ही भारावून गेलो आणि छकुलीची प्रगती तिच्या आई वडिलांना कळवावी असे आम्हाला वाटू लागले. एक दिवस वेळ काढून आम्ही छकुलीच्या बेड्यावर जायचे ठरवले. मोहन (छकुलीचा भाऊ) त्याला व छकुलीला सोबत घेवून जंगलाच्या वाटेने बेड्यावर पोहचलो. तिच्या आई वडिलांना भेटून छकुलीला लिहिता वाचता येतं, गणित करता येतं. ती कशी हुशार आहे. ती जर आज्जी सोबत गावातच राहिली तर तिचं शिक्षण चांगल होऊ शकेल. याविषयी आमच्या गप्पा झाल्या. आपल्या मुलांचं कौतुक ऐकून त्यांना खूप बरं वाटलं. स्टीलच्या प्लेट मध्ये चहा घेत त्यांनी समाधान व्यक्त केलं.

छकुलीने बरेच दिवस असेच सुरु असतांना अचानक एक दिवस आम्ही बालनगरीला जातांना मेंढ्यांचा कळप घेवून छकुलीची आजी आणि तिचा भाऊ जातांना दिसले. सोबत भलेमोठे सामान असलेली बैलगाडी आणि बाजूने आई, बाबा चालतांना दिसले. हे चित्र पाहून माझ्या मनात धक्क झालं. मी त्यांना विचारले, कोणत्या गावाला जात आहात? परत कधी येणार?

आता, सहा महिन्या नंतरच येवू.

आणि पोरांच्या शिक्षणाचं काय?

प्रश्नाचे उत्तर न देताच ते निघून गेले.

शिक्षणाच्या प्रवाहात येवू पाहणाऱ्या छकुलीला बघून जितका आनंद वाटत होता, त्यापेक्षा जास्त दुःख हे तिला प्रवाहातून बाहेर जातांनाचे होते. सहा एक महिन्यानंतर छकुली परत बालनगरीला आली खरी पण ती बरंच काही विसरलेली होती. आता तिला पुन्हा नव्याने त्याच गोष्टीकरिता संघर्ष करावा लागणार. परंतु असे किती दिवस ती करू शकेल? तिचा आई वडिलांना तिची धडपड, शिक्षणाविषयीची तिची तळमळ कळेल का? अशिक्षित, अंधश्रद्धा आणि शिक्षणापासून वंचित असलेला हा धनगर समाज हा पोटाची खडगी भरण्यासाठी अजूनही पारंपारिक व्यवसायच करतोय. मेंढपाळ व्यवसाय म्हणजे त्यांचा धर्मच जणू. अशा भटकंती प्रवाहाबरोबर शिक्षणाचे कार्य जरी अवघड असले, तरी अशा कितीतरी छकुली  ह्या शिक्षणाच्या प्रवाहाच्या बाहेर आहेत. त्यांना प्रवाहात आणायचे असेल तर पालकांनी आपल्या मुलांप्रती जागृत होणे गरजेचे आहे.

(छकुली व तिची आजी)

Visit On: www.oveetrust.org